«Καημοί στη γειτονιά» *. Ένας περίπατος στα Πατήσια

• Τρίτη 28 Απριλίου 2020
• ioanna

«Καημοί στη γειτονιά» *. Ένας περίπατος στα Πατήσια

✨ Του Δημήτρη Κατσουλάκου, Διδάκτορος Ιστορίας – Ξεναγού

Πατήσια. Μια περιοχή πυκνοδομημένη, πυκνοκατοικημένη. Ψηλές πολυκατοικίες, κολλητά η μία στην άλλη, δεσπόζουν στην περιοχή. Τα Πατήσια είναι μία από τις πιο πυκνοκατοικημένες περιοχές του πολεοδομικού ιστού της πρωτεύουσας.
Στους γρήγορους ρυθμούς της καθημερινότητας χιλιάδες άνθρωποι διασχίζουν τις κεντρικές αρτηρίες της (Πατησίων, Αχαρνών, Γαλατσίου, Σαρανταπόρου, Λασκαράτου, Ηρακλείου κ.ά.) και τους μικρότερους δρόμους της. Βιαστικές ματιές δεν προλαβαίνουν να εστιάσουν σε μνημεία του παρελθόντος· μνημεία που μαρτυρούν τον ιστορικό βίο της περιοχής. Ένας απολαυστικός περίπατος στους δρόμους της θα μας φέρει κοντά στην ιστορία της· θα μας κάνει να γνωρίσουμε καλύτερα τα Πατήσια.

Χάρτης των Πατησίων

Τα Πατήσια δεν ήταν από παλιά μια πυκνοκατοικημένη περιοχή. Οι μεγάλες αλλαγές στον χώρο συντελέστηκαν κατά το δεύτερο μισό του 20ου αι., όπως άλλωστε και στα περισσότερα μέρη της Ελλάδας. Τον 19ο αιώνα τα Πατήσια είχαν μια τελείως διαφορετική όψη. Εδώ στρατοπέδευαν στρατεύματα (είτε ελληνικά είτε τουρκικά) κατά διαστήματα στα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης. Στα χρόνια του βίου του πρώτου ανεξάρτητου κράτους είναι ένα μικρός οικισμός. Το 1879 τα Πατήσια, βρισκόμενα φυσικά εκτός του τότε αστικού ιστού της πρωτεύουσας, είχαν 847 κατοίκους. Ο Δήμος Αθηναίων είχε τότε συνολικά 68.627 κατοίκους. Τότε στον Δήμο Αθηναίων ανήκαν και άλλε περιοχές του Λεκανοπεδίου, οι οποίες σήμερα αποτελούν ανεξάρτητους δήμους (Αμαρούσιον, Κηφισιά, Κορυδαλλός, Νέα Λιόσια, Χαλάνδριον κ.ά). Η περιοχή αυτή στα τέλη του 19ου αι. και στις αρχές του 20ου αι. ήταν τόπος αναψυχής και εκδρομών για τους κατοίκους της Αθήνας. Εκεί, επίσης, πολλοί Αθηναίοι συνήθιζαν να γιορτάζουν την Πρωτομαγιά.

Αφετηρία του περιπάτου μας είναι ο ναός του Αγίου Νικολάου στα Κάτω Πατήσια στην ομώνυμη συνοικία. Η κατασκευή του ναού ξεκίνησε λίγο πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο σε θέση προγενέστερου, προφανώς, μικρότερων διαστάσεων ναού.

Ιδιαίτερα σημαντικό μνημείο που συναντάμε είναι ο ναός του Αγίου Ανδρέα κοντά στην πλατεία Αμερικής, εκκλησία του 16ου αι., καθολικό μιας μικρής μονής. Εδώ βασανίστηκε από τους Τούρκους η Αγία Φιλοθέη το 1588. Ο ναός αναστηλώθηκε στα χρόνια της Κατοχής και αγιογραφήθηκε το 1952 από τον Φώτη Κόντογλου. Η εκκλησία κτίστηκε πιθανόν σε θέση αρχαίου ναού, όπως μαρτυρούν τα μαρμάρινα κατάλοιπα αρχαίου κτιρίου.

Ο Άγιος Ανδρέας

Η βόλτα μας συνεχίζεται ανάμεσα σε ψηλές πολυκατοικίες και μονοκατοικίες των δεκαετιών ’60, ’70 και ’80 κυρίως που πήραν τη θέση των νεοκλασικών ή και κάποιων αγροτικών οικιών ή κάλυψαν τους κήπους και τα χωράφια της περιοχής. Ήταν η περίοδος της συνεχούς άφιξης πληθυσμού από την επαρχία και της αντιπαροχής προκειμένου να καλυφθούν ταχέως οι αυξανόμενες ανάγκες για στέγη και επαγγελματική δραστηριότητα. Ως ένα βαθμό η αγορά ή ενοικίαση διαμερίσματος σε μια πολυκατοικία, στο οποίο παρέχονταν όλες οι σύγχρονες ανέσεις (φως, θέρμανση, τηλέφωνο, ζεστό νερό), σήμαινε εκτός από πιο άνετες συνθήκες διαβίωσης και μια αίσθηση ανόδου κοινωνικής τάξης.

Σε λίγο μπροστά μας βρίσκεται το κτήριο του 8ου Γυμνασίου, ένα σχολείο σύμβολο για την περιοχή. Ο χώρος του σχολείου είναι δωρεά του Μιχαήλ Νομικού από την Αμοργό. Το 1916 για λίγους μήνες λειτούργησε εκεί υπαίθριο σχολείο για προφυματικά παιδιά. Το υγιεινό κλίμα, η άφθονη βλάστηση και το καθαρό νερό δημιουργούσαν τις κατάλληλες προϋποθέσεις για τη λειτουργία του σχολείου αυτού εκτός της πόλης της Αθήνας αλλά και πολύ κοντά αυτής. Το κτίριο κατασκευάστηκε την περίοδο 1925-1931. Στα χρόνια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου επιτάχθηκε από τον γερμανικό στρατό.

Το 8ο Γυμνάσιο

Ακολουθώντας την πορεία μας συναντάμε το πάρκο της Γαζίας περιτριγυρισμένο από ψηλές πολυκατοικίες. Στη βόρεια άκρη του σώζεται ένα σπίτι των αρχών του 20ου αι. Η αρχιτεκτονική του δείχνει ότι πρόκειται για ένα αγροτικό σπίτι της περιοχής με τους βοηθητικούς του χώρους (καλύβα). Ιδιαίτερα σημαντικό στοιχείο της ζωής του σπιτιού είναι και το πηγάδι, το οποίο σώζεται λίγα μέτρα μπροστά από το σπίτι.

Το πάρκο της Γαζίας

Λίγα μέτρα πιο κάτω βρίσκεται η μικρή εκκλησία της Αγίας Παρασκευής. Κτίστηκε σε θέση προγενέστερου ναού, του οποίου σώζεται το κάτω μέρος της τοιχοδομίας. Βρισκόταν εντός του χώρους της κλινικής του Χρηστομάνου, η οποία καταλάμβανε μεγάλη έκταση στην περιοχή. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η λειτουργία της κλινικής είχε σταματήσει. Σύμφωνα με μαρτυρία παλαιού κατοίκου της περιοχής τη δεκαετία του 1950 σε ένα μέρος του κτήματος, πριν αυτό ενταχθεί στο σχέδιο πόλης, καλλιεργούνταν κηπευτικά και αρδεύονταν από το πηγάδι που υπήρχε λίγα μέτρα δυτικότερα του ναού της Αγίας Παρασκευής.

Η Αγία Παρασκευή

Λίγο βορειότερα είναι το νοσοκομείο Παμμακάριστος. Τα δεκαετία του 1930 λειτούργησε ως δημοτικό σχολείο. Την περίοδο της Κατοχής στον χώρο του σχολείου οργανώνονταν συσσίτια. Τη δεκαετία του 1950 μετατράπηκε σε νοσοκομείο.
Προχωρώντας ανατολικότερα συναντάμε τη Φοιτητική Εστία επί της οδού Πατησίων. Κατασκευάστηκε τη δεκαετία του 1960. Είναι ένα πολυώροφο κτίριο μοντέρνου ρυθμού. Για πρώτη φορά στην Ελλάδα τότε κατασκευαζόταν φοιτητική εστία με μονόκλινα για τους φοιτητές και πολλούς κοινόχρηστους χώρους.
Απέναντι από τη Φοιτητική Εστία είναι ο θερινός κινηματογράφος Ηλέκτρα. Λειτουργεί στον χώρο αυτό από τη δεκαετία του 1950. Είχε αρχίσει τη λειτουργία του το 1940 σε άλλο χώρο στην απέναντι πλευρά του δρόμου. Η περιοχή είχε αρκετούς κινηματογράφους, χειμερινούς και θερινούς, οι οποίοι μεσουρανούσαν τις δεκαετίες του ’60 και του ’70 μέχρι την κυριαρχία της τηλεόρασης.

Σε πολύ μικρή απόσταση δεσπόζει ο ναός του Αγίου Λουκά, τοπόσημο της περιοχής των Πατησίων. Στον χώρο αυτό πιθανόν είχε κτιστεί μία από τις παλαιότερες χριστιανικές εκκλησίες της Αθήνας. Οι ανασκαφές που έγιναν στα μέσα του 19ου αι. βόρεια του σημερινού ναού έφεραν στο φως τα ερείπια μιας παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Ο ναός κτίστηκε πάνω στα ερείπια παλαιότερης μονής του Αγίου Λουκά (1864-1870). Τότε τα Πατήσια ήταν μια περιοχή γεμάτη περιβόλια, αγροτικές κατοικίες και λίγες εξοχικές επαύλεις, που ανήκαν σε πλούσιους Αθηναίους. Ο ρυθμός του ναού είναι βυζαντινός εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλλο. Είναι έργο του Γερμανού αρχιτέκτονα Ερνέστου Τσίλλερ και μέρος των αγιογραφιών είναι του Φώτη Κόντογλου.

Ο Άγιος Λουκάς

Συνεχίζοντας τη βόλτα μας επί της Πατησίων συναντάμε το μεγάλο πάρκο Κλωναρίδη – Φιξ, μια σημαντική όαση πρασίνου στην περιοχή. Στις αρχές του 20ου αι. τα αδέλφια Κλωναρίδη αγόρασαν ένα μεγάλο χώρο στα Πατήσια, όπου κατασκεύασαν ένα μεγάλο εργοστάσιο ζυθοποιίας – παγοποιίας. Τα εγκαίνια του εργοστασίου έγιναν στις 26 Δεκεμβρίου 1903. Στο φύλλο της επόμενης ημέρας η εφημερίδα Σκριπ έγραφε: «Είναι αδύνατον να περιγραφή τι έγινε χθες με τα εγκαίνια του κολοσσιαίου ζυθεργοστασίου των Πατησίων. Ουδέποτε βιομηχανικόν γεγονός ετιμήθη με τοιούτον παναθηναϊκόν συναγερμόν. Ημπορεί να ειπή κανείς ότι τα εγκαίνια της μπύρας Κλωναρίδου ηρήμωσαν τας Αθήνας, διότι η πρωτεύουσα από τας 2ας μ.μ. εξέπεμπε κύματα κόσμου προς τα Πατήσια. Από δεκαετίας ουδέποτε η οδός Πατησίων παρουσίασεν αυτό το έκλαμπρον θέαμα». Στη βόρεια άκρη του οικοπέδου βρίσκεται η βίλα Κλωναρίδη, όπου διέμενε η οικογένεια των ιδιοκτητών. Σήμερα έχει κηρυχθεί διατηρητέα. Το εργοστάσιο δεν υπάρχει πλέον. Γκρεμίστηκε το 2000 για τη δημιουργία του πάρκου.

Η βίλα Κλωναρίδη

Στη συμβολή Πατησίων και Λασκαράτου συναντούμε την πιο παλαιά ίσως πολυκατοικία της περιοχής. Κτίστηκε γύρω στο 1920. Είναι διώροφη και διαθέτει οκτώ κατοικίες. Χαρακτηριστικά είναι τα νεοκλασικά διακοσμητικά στοιχεία στις όψεις της. Έχει χαρακτηριστεί διατηρητέα. Ο δεύτερος όροφός της κατοικείται ακόμα.

Μερικά μέτρα προς τα βόρεια είναι το κτήμα Δρακόπουλου. Στα 1882 στον χώρο αυτό λειτούργησε το εργοστάσιο εριουργίας της εταιρείας Βεζανή. Το 1922 αγόρασε την επιχείρηση η εταιρεία Δρακοπούλου και από τότε λειτούργησε ως εργοστάσιο βαμβακουργίας. Δίπλα στο εργοστάσιο ο Δρακόπουλος έχτισε μια έπαυλη και ένα κτίριο γραφείων. Το εργοστάσιο σταμάτησε τη λειτουργία του στα μέσα της δεκαετίας του ’50. Σήμερα ο χώρος ανήκει στον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό.

Η βίλα Δρακόπουλου

Στο τέλος της διαδρομής μας φτάνουμε στο τέρμα της οδού Πατησίων, στη λεγόμενη Αλυσίδα. Η ονομασία αυτή προήλθε από την αλυσίδα, με τη οποία έφραζαν τη διάβαση του δρόμου, όταν περνούσε το τρένο της γραμμής Πλατείας Λαυρίου – Στροφυλίου Κηφισιάς. Σήμερα εκεί είναι ο σταθμός του ΗΣΑΠ. Δίπλα του στέκει η εκκλησία της Αγίας Βαρβάρας.

✨✨✨

Απόσπασμα από τις Γειτονιές του κόσμου. Γιάννης Ρίτσος

“Να λείπεις- δεν είναι τίποτα να λείπεις.

Αν έχεις λείψει για ό,τι πρέπει,

θα ‘σαι για πάντα μέσα σ’ όλα εκείνα που γι αυτά έχεις λείψει, θα ‘σαι για πάντα μέσα σ’ όλο τον κόσμο …”

✨✨✨

(*) Οι “Καϋμοί στη γειτονιά” είναι ορχηστρικό έργο της Τερψιχόρη Παπαστεφάνου.

@ Η παρούσα δράση προσφέρεται από την #KedrosTravel